প্লাষ্টিকৰ পৃথিৱীত : বিশ্ব পৰিৱেশ দিৱসত

 

''....তাৰপাছত, পলিথিনৰ মোনা এটাই মোৰ ডিঙিটো সোপা মাৰি ধৰিলে। উশাহ নোপোৱা হ'লো মই....উস! অলপ বতাহ দিয়া মোক, মুকলি বতাহ! আন্ধাৰ চাৰিওপিনে। পলিথিনৰ ভিতৰত মই আৰু মোৰ শেষকণ সময়!!" ---- পৃথিৱীখনৰ বিননি এয়া। আমি য'তে ত'তে দলিয়াই দিয়া পলিথিন, প্লাষ্টিকৰ বস্তুবোৰে পৃথিৱীৰ উশাহকণৰ আয়ুসকণ কমাই আনিছে দিনে দিনে।

                                            প্লাষ্টিকৰ বিপদ - নিতুপৰ্ণ ৰাজবংশীৰ কাৰ্টুন


মই এগৰাকী গৃহিণী। প্লাষ্টিক আৰু পলিথিনে মোৰ দৈনন্দিন জীৱনটোক সহজ কৰি তুলিছে। মই জানো এই সহজ কৰি পেলোৱা কথাবোৰ বাদ দিয়াটো বৰ সহজ নহয়। বজাৰৰ পৰা মাছ-পাচলিখিনি অনাৰ সুবিধা, কেতিয়াবা ৰেস্তোৰাঁৰ পৰা ঘৰতে খাদ্য আনি খাব পৰাৰ সুবিধাবোৰ প্লাষ্টিকৰ বাবেই। আৰু ঠাণ্ডাৰ দিনত, ঘৰত আয়োজন কৰা জন্মদিন-নিউ ইয়েৰ পাৰ্টিৰ ডিছপোজেবল কাপ-প্লেট-চামুচবোৰ! ধূবলগীয়া বাচন বেছি হ'লে নিজৰতো সমস্যাই, কাম কৰা মহিলাগৰাকীৰো মুখখন চাবলগীয়া হয়। তাতকৈ ডিছপোজেবল বাচন কেইটা অনাই ভাল-ডাষ্টবিনত পেলাই দিলেই সকলো সমস্যা শেষ!

ঘৰখনত পুৱাৰে পৰা ৰাতিলৈ প্লাষ্টিকৰ বস্তু নহ'লে নছলেইচোন।  টুথব্ৰাছডালৰ পৰা আৰম্ভ কৰি পানী থোৱা বাল্টিটো প্লাষ্টিকৰ। ফ্ৰিজত পানী ৰখা বটলকেইটা, পাচলি সোমাই থোৱা পলিথিনৰ বেগকেইখন। ভাগে ভাগে সকলোকে লগা হৰলিক্স, বৰ্ণভিটাৰ টেমাকেইটা প্লাষ্টিকৰ, সেইকেইটাৰ লগত বিনামূলীয়াকৈ দিয়া পানীৰ বটলকেইটাও।

ইপিনে পঢ়া টেবুলৰ কলমকেইটা? আগতেহে চিয়াঁহীকলম আছিল! একেটা কলমেই লিখিছিলো বছৰৰ পাছত বছৰ। এতিয়া চিয়াঁহীও নাই,সেই বছৰ যোৱা কলমো নাই। পাঁচ-দহটকা দিলে পোৱা কলমৰ ৰিফিল বিছাৰি পোৱা নেযায়, গতিকে এটা কলমৰ ৰিফিল শেষ মানে কলমো ডাষ্টবিনত। আকৌ এটা নতুন কলম।

বিয়া-বাৰুত কলপাত-ডোং আউট হ'ল কেতিয়াবাই, তাৰ ঠাইত অহা ভোজপত্ৰও নাই। এতিয়া ৰংচঙীয়া থাৰ্ম'কলৰ প্লেট-বাতিৰ দিন।  ডিছপোজেবল বাটি-গিলাছ-কাপ-চামুচৰ দম বান্ধে বাহিৰত। দ'মবোৰ নপচে। বহুদিনলৈ অ'ত ত'ত ওলাই থাকে। বতাহত দুই-এটুকুৰা উৰিওঅ আহে চোতাললৈ বহু পিছত।

থাওকতে বজাৰখনলৈ যাব লগা হ'ল। এহ! ইমান ভালকৈ ওলালো , হাতত আৰু মোনাটো নিমনে? পলিথিনৰ বেগ জিন্দাবাদ। ক'লা-বগা-সেউজীয়া বিচিত্ৰ ৰঙৰ পলিথিন। পাকঘৰৰ জাৱৰখিনি ক'ত পেলাম? চহৰৰ ঘৰ, চুৱা পাতনি নাই নহয়। কিয়, পলিথিনত ভৰাই সামৰি থোৱা, কাইলৈ পুৱা ডাষ্টবিনৰ কাষলৈ দলিয়াই দিম।

আৰু - এই মাহে মাহে লগা চেনিটাৰী নেপকিনবোৰ! কাপোৰ  লোৱাটো অস্ৱাস্থ্যকৰ আৰু অসুবিধাজনক জানো। সেয়েই নেপকিনবোৰ। পিছে, এইবোৰৰ বাহিৰে ভিতৰে থকা প্লাষ্টিকখিনি- সেইখিনি কি কৰোঁ! মাহে মাহে, বছৰে বছৰে দ'মটো বাঢ়ি গৈয়েইতো থাকিব! উপায় কি?

এনেকুৱা অনেক প্ৰশ্নই  জুমুৰি দি ধৰেহি। কি কৰিম? এগৰাকী সাধাৰণ নাগৰিক হিচাপে কি কৰিবই বা পাৰোঁ মই! ক'ত এই প্ৰশ্নৰ উত্তৰ মোৰ?

বিচাৰিলো। আছে উত্তৰ। মোৰ হাততেই আছে অনেক উপায়। মই কি কৰিব পাৰোঁ জুকিয়াই চাওঁ বুলি ভাৱিলো আজি -

• বজাৰলৈ মোনা নিয়াৰ নিয়ম কৰিম। মাছ-মাংস আনিবলৈ দৰকাৰ হ'লে ধূব পৰা এটা বেগ বেলেগে নিম। যিমান পাৰোঁ পলিথিনৰ বেগ কমাম বা একেবাৰে নল'ম। 
• কৰ'বালৈ যাওঁতে লগত পানীৰ বটল নিম। পেকেজড পানীৰ বটল কিনাটো বন্ধ কৰিম। সভা-সমিতিত পানীৰ বটল দিলে ব্যৱহাৰ নকৰোঁ বুলি জনাম । 
• এবাৰেই ব্যৱহাৰ কৰিব পৰা প্লাষ্টিকৰ যিকোনো বস্তুক নাকচ কৰিম। যথাসম্ভৱ প্লাষ্টিকৰ পুনঃব্যৱহাৰ আৰু পুনৰাৱৰ্তন প্ৰক্ৰিয়া নিশ্চিত কৰিম। প্লাষ্টিক সামগ্ৰীৰে নানা সজোৱা বস্তু, লাগতিয়াল সামগ্ৰী তৈয়াৰ কৰিম। 
• চেনিটাৰী নেপকিনৰ উপযুক্ত বিকল্পৰ সন্ধান কৰিম। পৰিৱেশ অনুকূল, বহুবাৰ ব্যৱহাৰ কৰিব পৰা নেপকিনৰ বিষয়ে নিজেও জানিম, আনকো জনাম। 
• সভা-সমিতিত প্লাষ্টিকৰ ফ্লেক্সৰ ঠাইত কাপোৰৰ বেনাৰ লগাম। 
• ৰিফিল থকা কলম বা চিয়াঁহী ভৰাব পৰা কলমৰহে ব্যৱহাৰ কৰিম। 
• বজাৰৰ কল্ড ড্ৰিংকৰ বটল নিকিনো। প্লাষ্টিকৰ ষ্ট্ৰ'ৰ ঠাইত খেৰ, বাঁহ, কাগজৰ ষ্ট্ৰ'ৰ কথা ভাৱিম। 

অকল এয়াইনে? মোৰ নিজৰ ঠাইতেতো প্লাষ্টিকৰ ব্যৱহাৰ কমোৱাৰ কত উপায় আছিল, যাক আমি পাহৰিলো। বজাৰলৈ মোনা নিয়া, বাঁহৰ তঙাল, খেৰ-ঘাঁহেৰে মাছ বান্ধি অনা কথাবোৰ দেখিছিলো চোন সৰুতে। বিয়াঘৰত কলপাত-কলৰ দোনা আছিল সণ্ঢালনি। আৰু কলৰ দোনাৰ তলত দিয়া পটুৱাৰ টুকুৰাৰে সত্যনাৰায়ণৰ ভোগ খুৱাৰ মজাই আছিল বেলেগ। তাৰ পাছত ভোজপত্ৰ আহিল। মৰলীয়াৰ নে চেগুণৰ পাত আছিল-সেই পাতৰ কাঁহী আৰু বাতিত খোৱা লুচিৰ সোৱাদ আছিল বেলেগ। সেইবোৰ এলাগী কৰি ক'ৰ এই শাওপাত প্লাষ্টিকৰ বাচনসোপা সামৰিলো আমি! আৰু আছে চোন তামোলৰ চকুৱা-যাৰ প্লেট পঞ্চতাৰকা হোটেলৰ 'পৰিৱেশ অনুকূল সূচক'ৰ অন্যতম উপাদান। মোৰ বাৰীৰ ঢকুৱাৰেই প্লেটৰ দাম খনে প্ৰতি ৩০-৪০ টকা।  কাষতে থকা উপায়বোৰ, সুযোগবোৰ নেদেখি কিয় যে আওকণীয়া হৈ মৰিছো!

কথাবোৰ কেৱল কথাৰ লগৰ কথা নহয়। প্লাষ্টিক কমাব নোৱাৰিলে যে সকলোৰে বিপদ। নৈ-বিল-জান-জুৰি-পাহাৰ-সাগৰ সকলোৰে বুকু ভৰি প্লাষ্টিকৰ দম। বছৰ বছৰ জুৰি সেইবোৰ নপচাকৈ ৰ'ব। বছৰে বছৰে জমা হ'ব নতুন আৱৰ্জনা। মাছ-কাছ-শেলাই-প্ৰৱাল সকলোৰে জীৱন টুটিব। টুটিব ধৰাৰো আয়ুস। আৰু ধৰাৰ আয়ুস টুটা মানেইতো মোৰ পোনা-পিতৌৰ দৰে ভৱিষ্যত প্ৰজন্মৰ জীৱন আন্ধাৰ। আমি গুচি যাম, গুচি যোৱাৰ পৰত কি থৈ যাম আমাৰ সন্তানৰ বাবে- সেইটোৱেই আজি আমি নিজকে নিজে কৰিব লগীয়া আটাইতকৈ ডাঙৰ প্ৰশ্ন!

কথাবোৰ ভাৱোঁচোন- বিশ্ব পৰিৱেশ দিৱস বুলিয়েই নহয়; নিজৰ ভৱিষ্যতৰ তাড়্ণাতে ভাৱোঁ। কিজানিবা মই দেখা দুঃস্বপ্নটোৰ পৰা পৃথিৱীখন মুকলি হয়েই ------!!

জলবায়ু সক্ষম কৃষি আৰু অসম

জলবায়ু নিৰ্ভৰশীল অৰ্থনৈতিক কাৰ্য্য হিচাপে কৃষি সদায়ে জলবায়ু পৰিৱৰ্তনৰ প্ৰতি অতিশয় সংবেদনশীল। উষ্ণতাৰ সালসলনি, বৰষুণৰ মাত্ৰা,তীব্ৰতা আৰু বিস্তৃতিৰ তাৰতম্য, জলবায়ুসৃষ্ট প্ৰাকৃতিক দূৰ্য্যোগ যেনে বান, খৰাং, ধুমুহা, শিলাবৃষ্টি আদিবোৰে শস্যসমূহক নানাধৰণেৰে, নানা মাত্ৰাত প্ৰভাৱ পেলায়। জলবায়ুজনিত এনে প্ৰত্যক্ষ প্ৰভাৱৰ উপৰিও পৰোক্ষ প্ৰভাৱ যেনে নতুন নতুন কীট-পতংগৰ আক্ৰমণ, ভূজলৰ পৰিমাণ হ্ৰাস, কৃষি-জীৱবৈচিত্ৰ্যৰ বিলুপ্তি আদিবোৰেও কৃষিক্ষেত্ৰক নানাভাৱে জুৰুলা কৰি তোলে বা তুলিব পাৰে। এনেবোৰ পৰিপ্ৰেক্ষিততে, কৃষিখণ্ডৰ উৎপাদনশীলতাৰ হ্ৰাস তথা খাদ্য-নিৰাপত্তাৰ প্ৰতি ভাবুকি হৈছে, জলবায়ু পৰিৱৰ্তনে সৃষ্টি কৰিব পৰা গুৰুতৰ বিপদসমূহৰ মাজত অন্যতম।

 দেশৰ অন্যান্য ৰাজ্যৰ কথা বাদেই দিলো, আমাৰ ৰাজ্যখনতো জলবায়ুৰ তাৰতম্যই সৃষ্টি কৰিব পৰা প্ৰভাৱৰ উদাহৰণ ক্ৰমান্বয়ে বৃদ্ধি পাব ধৰিছে। বিগত বৰ্ষটোতে, জুন-জুলাই মাহত, প্ৰথমে দোকোলটকা বান আৰু তাৰ পিছত খৰাং – এই দুই বিপৰীত পৰিস্থিতিয়ে ৰাজ্যৰ কৃষিজীৱী ৰাইজক জুৰুলা কৰি তোলে। অন্যহাতে, এই পৰিস্থিতিৰ প্ৰতিক্ৰিয়া হিচাপেই, আগষ্ট মাহত ৰাজ্যৰ অধিকাংশ জিলাত শুঁৰ পোকৰ আক্ৰমণত , কোনোমতে জী থকা শালিখেতিৰো পৰালি পৰাৰ অৱস্থা সৃষ্টি হয়। সচৰাচৰ গৌণ কীট হিচাপেই জনাজাত শুঁৰ পোকৰ দৰে অপকাৰী জীৱৰ এনে প্ৰাদূৰ্ভাৱে আগন্তুক সময়বোৰত ৰাজ্যৰ কৃষিক্ষেত্ৰখনক জলবায়ুৰ তাৰতম্যই কি কি ধৰণে ব্যতিব্যস্ত কৰি তুলিব পাৰে, তাৰ এক সম্যক ধাৰণা আমাক দিয়ে। কেৱল ধান বুলিয়েই নহয়, মাহ, পাচলি, চাহ, ৰেছম উদ্যোগ, মীনপালন - কৃষি তথা আনুষংগিক সকলো কাৰ্য্যকলাপকে এনেকৈয়ে জলবায়ুৰ তাৰতম্যই স্পৰ্শ কৰি যোৱাৰ এক ইংগিত ইতিমধ্যেই ৰাজ্যত পৰিলক্ষিত হ’ব ধৰিছে বুলি ক’লে বঢ়াই কোৱা নহয়। সেইসূত্ৰেই ৰাজ্যৰ কৃষিখণ্ডক জলবায়ু সক্ষম কৰি তোলাৰ প্ৰয়োজনীয়তা আজিৰ তাৰিখত অত্যন্ত বেছি।

এই খিনিতে প্ৰশ্ন হয় – জলবায়ু সক্ষম কৃষি (Climate Resilient Agriculture) মানে কি? তেনেই চমূতে ক’বলৈ হ’লে – জলবায়ুৰ তাৰতম্যসমূহ থাকিলেও, তাৰ সৈতে অভিযোজন কৰিব পৰাকৈ, সেই তাৰতম্যসমূহে সৃষ্টি কৰা প্ৰত্যাহ্বানবোৰক সম্ভাৱনাৰ পিনে পৰিৱৰ্তন কৰিব পৰাকৈ, কৃষি খণ্ডক সকলো পিনৰ পৰাই স্থিতিস্থাপক আৰু সক্ষম কৰি তোলাই হৈছে জলবায়ু সক্ষম কৃষিৰ মূল কথা। উদাহৰণস্বৰূপে- অসমৰ থলুৱা বাওধান হ’ল বানৰ মাজতো জী থাকি উৎপাদন যোগাব পৰা এবিধ জাত। এতিয়া, অত্যাধিক বান প্ৰৱণ এলেকাত বাও ধানৰ জাতৰ খেতি তথা উৎপাদিত ধানৰ সঠিক প্ৰক্ৰিয়াকৰণ আৰু মূল্যসংযোজনৰ দ্বাৰা ৰাইজৰ বাবে জীৱিকা নিশ্চিত কৰি তোলাটো হ’ল জলবায়ু সক্ষম কৃষিব্যৱস্থাৰ উদাহৰণ।

যদিওবা, শেহতীয়াকৈ ৰাজ্যৰ মুঠ ঘৰুৱা উৎপাদনত, কৃষিক্ষেত্ৰৰ অৱদান ক্ৰমে হ্ৰাস পাব ধৰিছে, নিয়োজিত হৈ থকা লোকৰ সংখ্যা আৰু জীৱিকাৰ বাবে কৃষিৰ ওপৰত প্ৰত্যক্ষ বা পৰোক্ষভাৱে নিৰ্ভৰশীল লোকৰ সংখ্যালৈ চাই, কৃষি ৰাজ্যৰ সৰ্বাধিক গুৰুত্বপূৰ্ণ খণ্ড। লক্ষণীয় ভাৱে, ২০১০-১১ চনৰ কৃষি পিয়ল অনুযায়ী, ৰাজ্যৰ কৃষি-নিৰ্ভৰ পৰিয়ালৰ ভিতৰত ৮৫% পৰিয়ালেই ক্ষুদ্ৰ আৰু উপান্ত কৃষক। তদুপৰি, পৰম্পৰাগত কৃষি ব্যৱস্থা, উপযুক্ত প্ৰযুক্তিৰ প্ৰয়োগ আৰু প্ৰসাৰৰ সীমিত হাৰ, জলসিঞ্চন ব্যৱস্থাসমূহৰ কাৰিকৰী আসোঁৱাহ তথা কৃষকসকলৰ সীমিত প্ৰযুক্তিগত জ্ঞান আৰু দক্ষতা আদি এশ এবুৰি কাৰকে ৰাজ্যৰ কৃষিখণ্ডক জলবায়ু পৰিৱৰ্তনৰ প্ৰতি অধিক সংবেদনশীল কৰি তোলাত অৰিহণা যোগাইছে। এইখিনিতে উল্লেখনীয় যে, বিগত ১৯৫০-২০১০ৰ সময়ছোৱাত, ৰাজ্যৰ গড় বৃষ্টিপাতৰ পৰিমাণ প্ৰতি বছৰে ২.৯৬ মিলিমিটাৰকৈ হ্ৰাস পোৱাৰ লগতে, বাৰ্ষিক বৃষ্টিপাত হোৱা দিনৰ সংখ্যা আৰু ২৪ ঘণ্টাত হোৱা সৰ্বোচ্চ বৃষ্টিপাতৰ পৰিমাণ আদিৰ দৰে গুৰুত্বপূৰ্ণ মাপকৰ ক্ষেত্ৰতো তাৰতম্য দেখা পোৱা গৈছে। (অসম ৰাজ্যিক জলবায়ু পৰিৱৰ্তন কৰ্ম আঁচনি, ২০১৫) এই কথাটো উল্লেখ কৰাটো এই বাবেই দৰকাৰী কিয়নো অসমৰ দৰে জলবায়ু নিৰ্ভৰ কৃষিব্যৱস্থাত বৰষুণৰ মাত্ৰা, বৰষুণৰ বাৰ্ষিক বিস্তৃতি আদিয়ে কৃষিকৰ্মৰ সফলতাক বহু পৰিমাণে নিয়ন্ত্ৰিত কৰে। অন্যহাতে, বিগত বৰ্ষটোত (২০১৬), বানৰ বাবে ৰাজ্যৰ প্ৰায় ২লাখ হেক্টৰ কৃষিভূমি প্ৰভাৱিত হোৱাৰ উপৰিও, দহখনৰ জিলাৰ প্ৰায় ১৮ হাজাৰ কৃষিভূমিৰ ধানখেতিত শুঁৰ পোকে আক্ৰমণ কৰে। কেৱল সেয়াই নহয়, ৰাজ্যৰ অন্যতম অৰ্থকৰী শস্য, চাহখেতিকো বতৰৰ পৰিৱৰ্তনে বহুল পৰিমাণে প্ৰভাৱিত কৰাৰ তথ্য জানিবলৈ পোৱা গৈছে।

এই পটভূমিতে, এটা কথা দ্বিধাহীনভাৱে ক’ব পাৰি যে, ৰাজ্যৰ কৃষিখণ্ডক জলবায়ু পৰিৱৰ্তনৰ সমূহ বিৰূপ প্ৰভাৱৰ সতে মোকাবিলা কৰিব পৰাকৈ সক্ষম আৰু স্থিতিস্থাপক কৰি তোলাটো আজিৰ তাৰিখত সৰ্বাধিক প্ৰয়োজনীয় বিষয়। লক্ষনীয় যে,  আমাৰ কৃষিব্যৱস্থাত আজিকোপতি গৱেষণাৰ দিশৰ পৰাই হওক বা কৃষিনীতিৰ দিশৰ পৰাই হওক, সততে উৎপাদনৰ পৰিমাণক বৃদ্ধি কৰাটোকেই লক্ষ্য হিচাপে ধাৰ্য্য কৰি অহা হৈছে। উদাহৰণস্বৰূপে, ৰাজ্য চৰকাৰৰ ২০১৬ৰ ভিজন ডকুমেণ্টতো, কৃষিক্ষেত্ৰত উৎপাদন দুগুণ বঢ়াই তোলাৰ লক্ষ্যৰ বিষয়ে উল্লেখ কৰা হৈছে। আৰু সেই মৰ্মেই, ৰাজ্যৰ কৃষিগৱেষণা তথা কৃষিনীতিত নানা প্ৰযুক্তি তথা পদ্ধতি যেনে উচ্চ উৎপাদনক্ষম জাত, উপযুক্ত সাৰ তথা কৃষি পদ্ধতি, দ্বি বা বহু শস্যাৱৰ্তন প্ৰক্ৰিয়া, সমন্বিত অপকাৰী জীৱ ব্যৱস্থাপনা আদিৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰা হৈছে। অসমৰ দৰে ৰাজ্যত কৃষি উৎপাদন বৃদ্ধিৰ প্ৰয়োজনীয়তা সম্পৰ্কে দ্বিমত নিশ্চয় থাকিব নোৱাৰে। কিন্তু একে সময়তে আমি এই কথাও মনত ৰাখিব লাগিব, উৎপাদন বৃদ্ধিৰ এই সমূহ পদ্ধতি জলবায়ু সক্ষম হয়নে? অনাগত দিনত জলবায়ুৰ তাৰতম্যৰ মাত্ৰা বৃদ্ধি পালে, এই পদ্ধতিবোৰৰ জৰিয়তে উৎপাদন তথা কৃষিজীৱি ৰাইজৰ জীৱিকাক নিশ্চিত কৰি ৰাখিব পৰা যাবনে? কেৱল উৎপাদন বৃদ্ধিৰ মাধ্যেমেৰে আমাৰ সমগ্ৰ কৃষিসংলগ্ন ব্যৱস্থাটো জলবায়ু পৰিৱৰ্তনৰ প্ৰত্যক্ষ আৰু পৰোক্ষ পৰিণতি সমূহৰ মোকাবিলা কৰিব পৰাকৈ স্থিতিস্থাপক হৈ উঠিব নে? এই প্ৰশ্নকেইটাৰ উত্তৰতে আমাৰ কৃষিব্যৱস্থাত দৰকাৰী সক্ষমতাৰ দিশ সমূহ সন্নিহিত হৈ আছে। উদাহৰণস্বৰূপে প্ৰতিবছৰে, জহ বা শীতৰ সময়ত ৰাজ্যৰ পাচলি খেতিয়কসকলে এক অভাৱনীয় বিপদৰ সন্মুখীন হয় । সেয়া হ’ল-  উৎপাদিত সামগ্ৰীৰ সুলভতাৰ বিপৰীতে মূল্যৰ হ্ৰাস। যিয়ে, আমাৰ ৰাইজক অতি কষ্টেৰে উৎপাদিত সা-সামগ্ৰী নষ্ট কৰি পেলাবলৈ বাধ্য কৰে। অৰ্থাৎ ইয়ে আমাৰ বজাৰ ব্যৱস্থা তথা উৎপাদনৰ পিছৰ প্ৰক্ৰিয়াকৰণ ব্যৱস্থাটোত আসোঁৱাহৰ কথাই নিৰ্দেশ কৰে। শস্য আছে, বজাৰ নাই, সংৰক্ষণৰ বাবে উপযুক্ত সংখ্যক শীতলীকৰণ গৃহ নাই। এই আঁসোৱাহবোৰ নিৰ্মূলকৰি সকলো দিশৰ পৰা কৃষি ব্যৱস্থাক সক্ষম কৰি তোলাটো জলবায়ু সক্ষমতা আহৰণৰ অন্যতম দিশ হ’ব পাৰে। বীজ, উৎপাদন ব্যৱস্থা, প্ৰক্ৰিয়াকৰণ, বজাৰ ব্যৱস্থা তথা উপভোগ – কৃষি ব্যৱস্থাৰ এই সমগ্ৰ মূল্য শৃংখলতে (Value Chain) জলবায়ু পৰিৱৰ্তনে নানাধৰণেৰে প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰাৰ সম্ভাৱনা আছে, যিয়ে গোটেই ব্যৱস্থাটোকে দূৰ্বল কৰি তুলিব। সেই হেতুকেই, জলবায়ু সক্ষম কৃষি ব্যৱস্থা এটাক গঢ় দিবলৈ যাওঁতে, এই কেওটা স্তৰক গুৰুত্ব দিয়াৰ দৰকাৰ। উপযুক্ত বীজৰ সুলভতা, যথোপযুক্ত, সময় আৰু পৰিস্থিতিসাপেক্ষ উৎপাদন ব্যৱস্থা, সমোচিত প্ৰক্ৰিয়াকৰণ প্ৰণালীৰ ব্যাপকতা, দৃঢ় আৰু কৃষক অনুকূল বজাৰ ব্যৱস্থা তথা সুদক্ষ মূল্য নিৰ্ধাৰণ তথা যোগান ব্যৱস্থাৰ মাধ্যমেৰে ৰাজ্যৰ কৃষিখণ্ডক স্থিতিস্থাপক কৰি তোলাৰ দৰকাৰ সম্প্ৰতি সৰ্বাধিক।

এইখিনিতে, মন কৰিবলগীয়া যে, আমাৰ কৃষিক্ষেত্ৰত প্ৰত্যাহ্বান যিদৰে আছে, একেসময়তে, অনেক সম্ভাৱনীয়তাও আছে। শস্যৰ নানা পাৰম্পৰিক জাত, থলুৱা তথা বনৰীয়া জাত, থলুৱা উদ্যান শস্য আদিত ৰাজ্যখন অতিশয় চহকী। জনজাতীয় বসতি প্ৰধান হোৱাৰ বাবে, অনেক সময়ত এনে কিছুমান থলুৱা পৰম্পৰাগত প্ৰযুক্তি ৰাজ্যৰ ঠায়ে ঠায়ে দেখা যায়, যাৰ যথাযথ প্ৰয়োগে কৃষিখণ্ডক নানাধৰণে সহায় কৰিব পাৰে। অন্যহাতে, কৃষি আনুসংগিক ক্ষেত্ৰ যেনে পশুপালন, মীনপালন, ৰেছমশিল্প আদিৰ মাধ্যমেৰে, কৃষিজীৱি ৰাইজৰ বাবে বিকল্প জীৱিকা পদ্ধতিৰ ব্যৱস্থা কৰাটোও সম্ভৱ, যিয়ে কৃষকসকলৰ জীৱিকা সুনিশ্চিতকৰণত সহায় কৰিব। ইয়ে ৰাজ্যৰ জলবায়ু সংবেদনশীলতা হ্ৰাস কৰাত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰি, কৃষি ব্যৱস্থাক জলবায়ু সহনশীল কৰি তোলাত অৱদান যোগোৱাৰ সম্ভাৱনা অনেক।

খাদ্য মানৱ জীৱনৰ অন্যতম মৌলিক প্ৰয়োজন আৰু সেইসূত্ৰেই কৃষিখণ্ডৰ প্ৰয়োজনীয়তা কোনো অৰ্থব্যৱস্থাই অস্বীকাৰ কৰিব নোৱাৰে। আৰু সেইসূত্ৰেই, অসমৰ দৰে ৰাজ্যত কৃষিখণ্ডত জলবায়ু সক্ষমতা আৰু সহনশীলতাৰ বিকাশ ঘটাই, অৰ্থনৈতিক ব্যৱস্থাক সুদৃঢ় কৰি তোলাৰ  প্ৰয়োজনীয়তা অসীম। আৰু এইক্ষেত্ৰত সময়োচিত কৃষি নীতি নিৰ্ধাৰণ তথা তাৰ ৰূপায়েনেহে ৰাজ্যখণ্ডত কৃষি ব্যৱস্থাক বহনক্ষম কৰি তুলিব আৰু প্ৰকৃততে ৰাজ্যখনক “সুজলা সুফলা শস্য শ্যামলা” কৰি ৰখাত অৰিহণা যোগাব। 

শীতৰ জুইকুৰা, ভোগালীৰ মেজিটো ইত্যাদি ...................

আহোঁ নাহোকৈ হ'লেও শীত আহিছে। আঘোণ পাৰ হৈ পুহ সোমাওঁ সোমাওঁ। পুহৰ ঠেঁটুৱৈ লগা জাৰত দপদপীয়াকৈ জ্বলা জুইকুৰাৰ আমেজখিনিৰ কথা সুকীয়াকৈ কোৱাৰ হয়তো প্ৰয়োজন নাই । মানৱ সভ্যতাৰ ইতিহাসত সম্ভৱতঃ জুইৰ আৱিস্কাৰেই হ’ল প্ৰথমটো দিকনিৰ্ণায়ক ঘটনা। নিশাৰ অন্ধকাৰ দূৰীকৰণ, শীতকালত শৰীৰৰ কষ্টৰ নিবাৰণ, নিশাচৰ প্ৰাণীৰ পৰা সুৰক্ষা তথা কালক্ৰমত খাদ্য প্ৰস্তুতকৰণ – মূলতঃ এই চাৰি কাৰ্য্যত জুইৰ ব্যৱহাৰে আদিম মানুহক ইয়াৰ গুৰুত্ব অনুধাৱন কৰিবলৈ শিকাইছিল। পৰৱৰ্তী সময়ত এই অনুধাৱনেই ৰূপ লয় অগ্নি বা জুইৰ উপাসনাৰ। এনে অগ্নি উপাসনাৰে এক ৰূপ হ’ল ভোগালীৰ মেজি জ্বলোৱাৰ সংস্কৃতি। কেৱল অসমতে নহয়, পঞ্জাৱতো মকৰ সংক্ৰান্তিত একে দৰেই অগ্নি উপাসনা কৰাৰ প্ৰথা আছে। মুঠ কথাত আমাৰ অনেক সমাজতে এতিয়াও জুইকুৰাক সংস্কৃতিৰ অপৰিহাৰ্য্য উপাদান হিচাপে ধৰা হয়। কিন্তু আজিৰ এই ৰচনাৰ মূল বিষয় অৱশ্যে জুইকুৰাৰ সাংস্কৃতিক গুৰুত্বৰ আলোচনা নহয়; বৰঞ্চ জুইকুৰাৰ সতে জড়িত এক গোপন ঘাতকৰ বিষয়ে জনোৱাহে।

আমাৰ গাঁৱে-ভূঁঞে সাধাৰণতে কেঁচা খৰিৰ ধোঁৱাই ক’লা কৰা ৰান্ধনিশালসমূহ তথা তাত ৰন্ধা-বঢ়াত ব্যস্ত লোকসকলৰ এটা বয়সৰ পাছত হোৱা চকুত ছানি পৰা ৰোগ – আমাৰ প্ৰায়ভাগৰে বাবে নিশ্চয় এক পৰিচিত ঘটনা। কিন্তু এই পৰিচিত হৈ পৰা ছবিখনৰ আঁৰত থকা স্বাস্থ্যজনিত কাৰকবিধক ইতিমধ্যেই সমগ্ৰ বিশ্বতে এক বিপুল সংখ্যক লোকৰ মৃত্যুৰ বাহক বুলি জানিব পৰা গৈছে। ভাৰতৰ দৰে উন্নয়নশীল দেশবোৰৰ অধিকাংশ বাসিন্দাই শক্তিৰ উৎস হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰে কাঠখৰি, বাঁহ, খেৰ, গোবৰ পিঠা, কেৰাচিন আদিৰ দৰে “নিম্নমান”ৰ ইন্ধনসমূহ। বিশ্ব স্বাস্থ্য সংস্থাৰ তথ্য অনুযায়ী এতিয়াও বিশ্বৰ প্ৰায় অৰ্ধেক জনসংখ্যাই তুলনামূলকভাৱে নিম্নমানৰ এই ইন্ধনবোৰ ব্যৱহাৰ কৰি আছে। দূৰ্বল আৰ্থিক অৱস্থা তথা এনে ইন্ধনৰ সহজলভ্যতা তথা কম মূল্যকে ইয়াৰ কাৰণ বুলি ক’ব পাৰি । শেহতীয়া পিয়লৰ তথ্য মতে অসমতো প্ৰায় ৭৮ শতাংশ পৰিয়ালত খৰি-খেৰ-কাঠ-বাঁহ আদিকে ইন্ধন হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰা হয়। ভাৰতৰ আন আন ৰাজ্যৰ দৰে অসমৰো গ্ৰাম্যাঞ্চলত LPGৰ দৰে “পৰিস্কাৰ” ইন্ধনৰ ব্যৱহাৰ তেনেই নগণ্য। এতিয়া কথা হ’ল , এনে ইন্ধনৰ ব্যৱহাৰে আমাৰ ৰান্ধনিঘৰবোৰত এক গোপন ঘাতকৰ জন্ম দিয়ে আৰু সেয়া হ’ল – আভ্যন্তৰীণ গৃহ প্ৰদূষণ (Indoor Air Pollution)। বিশ্ব স্বাস্থ্য সংস্থাৰ তথ্য অনুযায়ী সমগ্ৰ বিশ্বতে পাঁচবছৰৰ তলৰ শিশুৰ অকালমৃত্যুৰ ৫০শতাংশই হয় ঘৰৰ ভিতৰত এলান্ধুজাতীয় দ্রব্যৰ প্ৰদূষণৰ পৰিণতিত হোৱা নিউম’নিয়া ৰোগৰ বাবে। কেৱল সেয়াই নহয়, বিশ্বৰ ৪ মিলিয়ন লোকৰ অকাল মৃত্যুৰ বাবে দায়ী আভ্যন্তৰীণ গৃহ প্ৰদূষণ জনিত বিভিন্ন ৰোগ। এই সংস্থাৰে ২০১৪ ত প্ৰকাশিত অন্য এক তথ্য অনুযায়ী দক্ষিণ-পূব এছিয়া আৰু পশ্চিম প্ৰশান্ত মহাসাগৰীয় অঞ্চলৰ নিম্ন আৰু মধ্য আয়ৰ দেশসমূহত আভ্যন্তৰীণ গৃহ প্ৰদূষণৰ বাবে প্ৰায় ৩.৩ মিলিয়ন লোকৰ মৃত্যু হয়। এনে পৰিপ্ৰেক্ষিততে সামগ্ৰিকভাৱে বিশ্বৰ উন্নয়নশীল দেশসমূহত কঠিন জৈৱ ইন্ধনৰ দহনক জলজনিত ৰোগৰ পাছতে দ্বিতীয়টো মুখ্য ৰোগ সৃষ্টিকাৰক হিচাপে গণ্য কৰা হৈছে। ভাৰততো এই প্ৰদূষণৰ বাবে প্ৰতি বছৰে এক মিলিয়নৰো অধিক লোক মৃত্যুৰ মুখত পৰে বুলি জানিব পৰা গৈছে । কোৱা বাহুল্য মাত্ৰ যে এইসকলৰ অধিকাংশই মহিলা আৰু পাঁচবছৰৰ তলৰ শিশু।

আমাৰ পৰম্পৰাগত ৰান্ধনিশাল বা জুহালবোৰত এই ইন্ধনবোৰৰ অসম্পূৰ্ণ দহনৰ ফলস্বৰূপে বায়ুমণ্ডললৈ কাৰ্বন মনক্সাইড, কাৰ্বন-ডাই-অক্সাইড, নাইট্ৰ্জেন অক্সাইড, চালফাৰ অক্সাইড আদিৰ লগতে বহুচক্ৰীয় এৰ’মেটিক হাইড্ৰ’কাৰ্বন যৌগসমূহ নিৰ্গত হয়। কেৱল সেয়াই নহয়, এনে অসম্পূৰ্ণ দহনে বায়ুমণ্ডললৈ এৰি দিয়া প্ৰদূষকদ্ৰব্যৰ মাজত আছে অতি ক্ষুদ্ৰাকৃতিৰ কণাজাতীয় দ্ৰৱ্য (particulate matter –PM10) আৰু ফৰমেলডিহাইড , যি মানৱ শৰীৰৰ বাবে অতিশয় অপকাৰী। অন্যহাতে সচৰাচৰ আমাৰ গ্ৰাম্যাঞ্চলৰ ৰান্ধনিশাল বা চহৰৰ বস্তি অঞ্চলৰ ঘৰবোৰত উপযুক্ত বায়ু চলাচলৰ ব্যৱস্থা নথকাৰ বাবে এই প্ৰদূষকবোৰ ঘৰৰ ভিতৰতে আৱদ্ধ হৈ থাকি বিপদৰ মাত্ৰা আৰু বঢ়াই তোলে। এই মাৰাত্মক প্ৰদূষকবোৰৰ বিষক্ৰিয়াৰ ফলস্বৰূপে মানৱ শৰীৰত নিউম’নিয়া, ক্ৰ’নিক অৱষ্ট্ৰাকটিভ পালম’নাৰী ডিজিজ (COPD), হাওঁফাওঁ তথা সমগ্ৰ শ্বাসতন্ত্ৰৰ ৰোগ, ক্ৰ’নিক ব্ৰংকাইটিছ, চকুৰ চানি পৰাকে ধৰি বিভিন্ন ৰোগ, কৰ্কটৰোগ, হাঁপানী, পালম’নাৰী টিউবাৰকুলছিছ আদিৰ দৰে ৰোগৰ ওপৰিও নৱজাতকৰ ক্ষেত্ৰত নিম্ন ওজন, গৰ্ভৱতী নাৰীৰ ক্ষেত্ৰত মৃতসন্তানৰ জন্ম, অপৈণত ভ্ৰুণ আদিৰ দৰে সমস্যা হোৱা দেখা যায়। অন্যহাতে ৰান্ধনিশালত অধিক সময় কটোৱাৰ বাবে মহিলা আৰু মাকৰ সতে কটোৱা পাঁচবছৰৰ তলৰ শিশুৰ ক্ষেত্ৰত আভ্যন্তৰীণ প্ৰদূষণৰ কুপ্ৰভাৱ অধিক ।

মাঘৰ মাহত বা মকৰ সংক্ৰান্তিৰ সময়ত হোৱা ভোগালীৰ মেজিৰ দৰে অগ্নিৰ উপাসনাৰ পৰম্পৰাসমূহেও বায়ুমণ্ডলত প্ৰদূষকৰ মাত্ৰা বঢ়োৱাৰ তথ্য শেহতীয়াকৈ জানিব পৰা গৈছে। বিগত বৰ্ষত অসমত ভোগালী বিহুৰ সময়ত কৰা এক অধ্যয়নৰ পৰা জানিব পৰা গৈছে যে মেজিৰ জুই জ্বলোৱাৰ সময়ছোৱাত অধ্যয়নস্থলীৰ বায়ুমণ্ডলত কাৰ্বন মন’ক্সাইড তথা PM10 ৰ মাত্ৰা যথেষ্ট বৃদ্ধি হয়। এই অতিশয় ক্ষুদ্ৰাকৃতিৰ কণিকাবোৰ মানুহৰ শৰীৰৰ শ্বাসতন্ত্ৰত থকা সকলো প্ৰতিৰোধ ব্যৱস্থা পাৰ হৈ হাঁওফাওঁত প্ৰৱেশ কৰে।অন্যহাতে কাৰ্বন মন’ক্সাইডে শৰীৰৰ তেজৰ ৰক্তকণিকাৰ সতে বিক্ৰিয়া কৰি তেজৰ অক্সিজেন বহন কৰাৰ ক্ষমতা হ্ৰাস কৰে। ভোগালী বিহুৰ আগে-পিছে শস্য চপোৱাৰ পাছত সচৰাচৰ শস্যৰ অৱশিষ্ট খেৰ-নৰা আদি পুৰি পেলোৱাৰ প্ৰক্ৰিয়াইও এনে বায়ু প্ৰদূষণৰ মাত্ৰা বঢ়াত সহায় কৰে। এনে প্ৰদূষণে স্বাভাৱিকতেই মানৱ শৰীৰত নানা বিপদ সৃষ্টি কৰাৰ লগতে অন্যান্য জীৱৰ শৰীৰতো বিৰূপ প্ৰতিক্ৰিয়া সৃষ্টি কৰে। প্ৰতি বছৰে বিশ্বৰ এক বুজন স্ংখ্যক লোক বায়ু প্ৰদূষণজনিত ৰোগত আক্ৰান্ত হৈ মৃত্যুৰ মুখত পৰে বুলি বিভিন্ন তথ্যৰ পৰা জানিব পৰা গৈছে।

সততে আমাৰ মনত খৰি-কাঠৰ জুইকুৰা বা ভোগালীৰ মেজিৰ সতে এক মানসিক আৰু সাংস্কৃতিক একাত্মতা নিহিত হৈ থাকে। আমাৰ স্থানীয় বা পাৰম্পৰিক খ্যাদ্যাভাসতো জুইত পোৰা বা ৰন্ধা খাদ্যৰ প্ৰতি আগ্ৰহ বেছি। কিন্তু এই মানসিক বা সাংস্কৃতিক একাত্মতাৰ কথা ক’বলৈ যাওঁতে আমি ওপৰত উল্লেখ কৰা ঘাতকৰূপী আভ্যন্তৰীণ আৰু সামগ্ৰিক বায়ু প্ৰদূষণৰ কথাও মনত ৰখা ভাল। অন্যহাতে দেশৰ দৰিদ্ৰ সীমাৰেখাৰ তলৰ জনসংখ্যা, নিম্নবিত্ত জনসংখ্যাৰ বাবে এতিয়াও LPG টো বাদেই, কেৰাচিন তেলকণো অতি মহাৰ্ঘ। এনে পৰিপ্ৰেক্ষিতত এইসকল লোকক আভ্যন্তৰীণ গৃহ প্ৰদূষণৰ পৰা আঁতৰাই ৰখাটো নিসন্দেহে এক প্ৰত্যাহ্বান । সেইবাবেই পৰিস্কাৰ ইন্ধনৰ সুলভ আৰু সুপৰিকল্পিত ব্যৱস্থা তথা সমাজৰ সকলো স্তৰতে সজাগতাৰ অবিহনে এই গোপন ঘাতকৰ নিৰ্মূলকৰণ একপ্ৰকাৰ অসম্ভৱ বুলিলেও বঢ়াই কোৱা নহয়।

তথ্যসূত্ৰ –
১) www.who.int/mediacentre/factsheet/fs292/en/
২) http://www.who.int/mediac…/…/releases/2014/air-pollution/en/
৩) Goswami. M; A Silent Killer ; The Assam Tribune, Oct 18, 2008.
৪) Haque RR and Deka P ; Aerosols and CO emissions during meji burning ; Current Science, Vol. 98(10); 2010.

প্ৰথম প্ৰকাশ: সাহিত্য.অৰ্গ , ১৪ জানুৱাৰী, ২০১৫ ; www.xahitya.org

ধৰিত্ৰী দিৱসত

আজি ধৰিত্ৰী দিৱস!

এখনেই পৃথিৱী আমাৰ। শস্য-শ্যামলা, সুজলা-সুফলা। কি দিয়া নাই এই ধৰাই আমাক!
আমাৰ জীৱন-ধাৰণৰ মূল আধাৰ এই ধৰণী। জীৱনৰ উঁহ, বিকাশৰ ভেটি।যিখন ধৰাৰ অবিহনে আমাৰ অস্তিত্ব নাথাকিলহেঁতেন, সেইখন ধৰণীক আমি নিজৰ মতে গঢ়িবলৈ গৈ অনেক ভুলেই কৰি পেলাইছো অতদিনে!

ধৰণীৰ এই সেউজীয়া জীয়াই থাকক। ধৰণীৰ বুকুৰ সমস্ত সম্পদৰ ব্যৱহাৰ হওক যথাযথ। আমাৰ নিগনি-দৌৰে কদৰ্য্য কৰি নোতোলক ধৰণী। সকলো জীৱই পাওক মৰ্য্যদাৰে জীয়াই থকাৰ অধিকাৰ, মাটি-পানী-বায়ুৰ অধিকাৰ। প্ৰদূষণমুক্ত এক জীৱনৰ অধিকাৰ।

আজিৰ দিনটোত ইয়াতকৈ দৃঢ়তাৰে একো ক'বলগীয়া একো নাই।

পৃথিৱীৰ মানুহ আমি, পৃথিৱীয়েই গঢ়িছে আমাক, জীপাল কৰিছে। গতিকে, পৃথিৱীক জীপাল কৰাৰ দায়িত্ব এতিয়া আমাৰেই।

আশাকৰোঁ, বিশ্বৰ প্ৰান্তে প্ৰান্তে, দেশ-জাতি-ধৰ্ম-ৰাজনীতিৰ সীমা নিৰ্বিশেষে মানুহে আজি গাব ধৰিত্ৰীৰ জয়গান।

শুভেচ্ছাৰে, সংকল্পৰে....................

৬০ টা মিনিট, পৃথিৱীৰ বাবে ................

      

         এখনেই পৃথিৱী। আমাৰ জীৱনৰ উঁহ। মাটি, পানী আৰু পৰিস্কাৰ বায়ুৰ লগতে, গণনা কৰি শেষ কৰিব নোৱাৰা সম্পদৰ উৎস এই ধৰা আৰু ইয়াৰ পৰিৱেশ।চকু জুৰোৱা, মন মোহা, বিস্ময় আৰু আৱেগেৰে হৃদয় ওপচোৱা সৌন্দৰ্য্যৰো থল এই একমাত্ৰ ধৰণীখন।পিছে, সম্পদৰ মূল নুবুজা, জীৱশ্ৰেষ্ঠ বুলি আত্মগৌৰৱেৰে বিভোৰ মানৱজাতিৰ ক্ৰিয়া-কলাপত পৃথিৱীৰ অৱস্থা তথৈবচ। প্ৰদূষণ, শক্তিৰ অপব্যৱহাৰ, প্ৰাকৃতিক সম্পদৰ নিৰ্বিচাৰ আহৰণ আদি নানান কাৰক আৰু প্ৰতিক্ৰিয়াই ব্যতিব্যস্ত কৰা পৃথিৱীখন এতিয়া ৰোগাক্ৰান্ত। গোলকীয় উষ্ণায়ন, জলবায়ুৰ অস্বাভাৱিক পৰিৱৰ্তন, দুৰ্ভিক্ষ, অচিনা ৰোগ, জলসংকট, খাদ্যসংকট আদি নানা পৰিণতিয়ে জুৰুলা কৰি তোলা ধৰাখনৰ সুস্বাস্থ্যৰ বাবে  আমি সকলোৱে চেষ্টা কৰাৰ প্ৰয়োজনীয়তা যে অনেক বেছি, সেয়া দোঁহৰাৰ প্ৰয়োজন হয়তো নাই।

  ঠিক এনে এক সঁহাৰিৰে উদাহৰণ – পৃথিৱী ঘণ্টা (Earth Hour)। ২০০৭ চনৰ ৩১ মাৰ্চত , পোন প্ৰথমবাৰলৈ, অষ্ট্ৰেলিয়াৰ চিডনীত বিশ্ব বন্যপ্ৰাণী নিধি (World Wildlife Fund-WWF)ৰ উদ্যোগত, সন্ধিয়া ৭.৩০ বজাৰ পৰা এঘণ্টা সময়, অপ্ৰয়োজনীয় বৈদ্যুতিক চাকিবোৰ নুমুৱাই ৰখা হয়, শক্তিৰ ব্যৱহাৰ হ্ৰাস কৰাৰ এক প্ৰতীকী আন্দোলন হিচাপে। উদ্দেশ্য, জীৱাশ্ম ইন্ধন নিৰ্ভৰ শক্তি উৎসৰ ব্যৱহাৰে নিৰ্গত কৰা কাৰ্বন-ডাই-অক্সাইডৰ নিৰ্গমন হ্ৰাসৰ বাবে সজাগতা সৃষ্টি। প্ৰথমবছৰতে প্ৰায় ২.২ মিলিয়ন লোকে এই প্ৰতীকী কাৰ্য্যসূচীৰ প্ৰতি সমৰ্থন যোগায়।

২০০৮ চনৰে পৰা এই প্ৰতীকী কাৰ্য্যসূচীক আন্তৰ্জাতিকভাৱে পালন কৰি অহা হৈছে। প্ৰতিবছৰে, মাৰ্চ মাহৰ শেষৰ ফালে এটা পূৰ্বনিৰ্ধাৰিত দিনত, নিশা ৮.৩০ ৰ পৰা ৯.৩০ বজালৈ এঘণ্টা সময়, সকলো অপ্ৰয়োজনীয় পোহৰ নুমুৱাই দি পালন কৰা এই  পৃথিৱী ঘণ্টাত বৰ্তমানে বিশ্বৰ ১৭০ খন দেশে অংশগ্ৰহণ কৰে। ২০১৫ চনত, এই কাৰ্য্যসূচীত এই দেশসমুহৰ প্ৰায় ১২০০ মুখ্য স্থান আৰু প্ৰায় ৪০ টা ইউনেস্ক’ ঐতিহ্য ক্ষেত্ৰই অংশ লৈ এঘণ্টা সময়ৰ বাবে পোহৰৰ ব্যৱহাৰ সীমিত কৰি ৰাখে। পেৰিছৰ আইফেল টাৱাৰ, ভাৰতৰ ইণ্ডিয়া গেট, ডুবাইৰ বুৰ্জ খলিফা, চিডনী অপেৰা হাউচ, কল’জিয়াম, ইংলেণ্ডৰ বিগ বেন, ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ মুখ্য কাৰ্য্যালয় আদিৰ দৰে স্থানত এই এঘণ্টীয়া পোহৰবিহীন সময় পালন কৰা হয়।

কেৱল এয়াই নহয়, গুগল, ইউ টিউব আদিৰ দৰে জনপ্ৰিয় ৱেবচাইট, বিবিচি, চিএনএন, নেচনেল জিঅ’গ্ৰাফিক, কাৰ্টুন নেটৱৰ্ক আদি জনপ্ৰিয় টিভি চেনেলেও উক্ত সময়চোৱাত এই বিষয়ক কাৰ্য্যসূচী প্ৰচাৰ আৰু আনুষংগিক কাৰ্য্যক্ৰমৰ জৰিয়তে এই আন্দোলনৰ প্ৰতি সঁহাৰি আগবঢ়ায়।

এইখিনিতে প্ৰশ্ন হয়, মাত্ৰ এঘ্ণ্টা সময়ৰ বাবে লাইট বন্ধ কৰি ৰাখিনো কিমান শক্তিৰ ব্যৱহাৰ বা কাৰ্বন নিৰ্গমন হ্ৰাস হ’ব পাৰে? আমি আগতেই কৈছোঁ, এই কাৰ্য্যসূচী মুখ্যতঃ প্ৰতীকী আৰু ইয়াৰ জৰিয়তে পৃথিৱীৰ ৰাইজলৈ কাৰ্বন নিৰ্গমন হ্ৰাস কৰিবৰ বাবে কিদৰে একো একোটা সৰু পদক্ষেপেও সহায় কৰিব পাৰে, তাৰেই বাৰ্তা প্ৰেৰণ কৰা হয়। মূল কথা হ’ল – ৰাইজে নখ জোকাৰিলে নৈ বয়। গতিকে, প্ৰত্যেক ব্যক্তি,প্ৰত্যেক ঘৰ, প্ৰত্যেক চহৰ, প্ৰত্যেক ৰাজ্য আৰু দেশতে যদি এই বিষয়ত ব্যৱস্থা হাতত লোৱা হয়, তেন্তে তাৰ সামূহিক পৰিণতি কিন্তু তেনেই নগণ্য হৈ নৰয়। ঠিক এই কথাষাৰেই পৃথিৱী ঘণ্টাৰ জৰিয়তে ৰাইজৰ মাজলৈ প্ৰেৰণ কৰিবলৈ চেষ্টা কৰা হৈছে।

অন্যহাতে, পৃথিৱী ঘণ্টাৰ এই মঞ্চৰ আলমতে, এই আনুষ্ঠানিক কাৰ্য্যসূচীৰ জৰিয়তে আন কেতবোৰ পাৰিৱেশিক কাৰ্য্যপন্থাও সফলভাৱে সমাপন কৰা হৈছে।পৃথিৱীৰ নানা অঞ্চলত অৰণ্যৰ সুৰক্ষা, সাগৰীয় জলভাগ আৰু উপকূল অঞ্চলৰ পৰিস্থিতিতন্ত্ৰৰ সংৰক্ষণ, শক্তি সংৰক্ষণকাৰী চৌকাৰ ব্যৱহাৰ, সৌৰ শক্তিৰ ব্যৱস্থাপনা আদি নানা কাৰ্য্যসূচীক এই আন্দোলনৰ মাধ্যমেৰেও ৰূপায়িত কৰা হৈছে বা কৰিবৰ প্ৰচেষ্টা হাতত লোৱা হৈছে।

এইবছৰ, এই আন্দোলনৰ বাবে ধাৰ্য্য কৰা দিনটো হৈছে, ১৯ মাৰ্চ, শনিবাৰ; সময় নিশা ৮.৩০ৰ পৰা ৯.৩০ লৈ। আপোনাৰ মোৰ দৰে যিসকলে উপযুক্ত পৰিমাণৰ বিদ্যুতৰ যোগান উপভোগ কৰি আছোঁ, সেইসকল লোকে উক্ত সময়চোৱাত নিম্নতম বিদ্যুত ব্যয়েৰে এই কাৰ্য্যসূচীৰ প্ৰতি সমৰ্থন যোগাব পাৰোঁ নিশ্চয়। যিখন পৃথিৱীক আধাৰ কৰি আমি জীয়াই আছোঁ, যাৰ সম্পদেই আমাৰ জীৱনৰ সকলো স্তৰৰ ভেটি, সেই পৃথিৱীৰ বাবে, আমি মাত্ৰ এটা ঘণ্টা অপ্ৰয়োজনীয় শক্তিখিনি ব্যয় নকৰাকৈ থাকিব নোৱাৰিম নে? এই এটা ঘণ্টা মানে ৬০ টা মিনিট। আমাৰ জীৱনৰ উঁহৰূপী এই পৃথিৱীৰ ভৱিষ্যতৰ বাবে এই ৬০টা মিনিটৰ অন্ধকাৰে কঢ়িয়াই নিব পৰা পাৰিৱেশিক সংৰক্ষণৰ বাৰ্তাৰ গুৰুত্ব কেৱল এদিনীয়া নহয়।পৃথিৱীৰ বাবে পালন কৰা এই এটা ঘণ্টাই আমাক প্ৰতিদিনেই পৰিৱেশৰ হিতৰ কথা ভাৱিবলৈ উদ্বুদ্ধ কৰক, সেয়াই এই ৬০টা মিনিটৰ মহত্ব! আৰু সমাজৰ প্ৰত্যেক ব্যক্তিলৈ এই মহত্বৰ বাৰ্তা কঢ়িয়াই নিব পাৰিলেহে আমাৰেই ভৱিষ্যত প্ৰজন্মৰ বাবে পোহৰ হৈ ৰ’ব আমাৰ পৃথিৱী, চিৰদিন ……………

পেৰিছ জলবায়ু চুক্তি: এক পৰ্য্যালোচনা

অৱশেষত সকলো জল্পনা-কল্পনা-অনিশ্চয়তা-সংশয়-উৎকণ্ঠাৰ অন্ত পেলাই, ২০১৫ চনৰ ১২ ডিচেম্বৰত, বিশ্বৰ মুঠ ১৯৬ খন দেশে পেৰিছত অনুষ্ঠিত আন্তৰ্জাতিক জলবায়ু সন্মিলনৰ শেষৰ দিনা, সৰ্বসন্মতিক্ৰমে এক ঐতিহাসিক জলবায়ু চুক্তি গ্ৰহণ কৰে। এই চুক্তিৰ জৰিয়তে, বিভিন্ন উপায় তথা প্ৰযুক্তিৰ মাধ্যমেৰে পৃথিৱীৰ বায়ুমণ্ডলীয় উষ্ণতাৰ বৃদ্ধি, শিল্প বিপ্লৱৰ পূৰ্ৱৰ মাত্ৰাতকৈ যাতে ২^০ ছেলছিয়াছৰ ভিতৰতে সীমিত কৰি ৰাখিব পৰা যায়, সেই উদ্দেশ্যৰে সদ্যহতে ১.৫^০ ছেলছিয়াছ উষ্ণতা সীমাক লক্ষ্য কৰি লোৱা হৈছে। ২০০৯ চনত ক’পেনহেগেনত হোৱা জলবায়ু সন্মিলনৰ বিফলতাৰ পৰৱৰ্তী সময়ত, সমগ্ৰ বিশ্বৰে প্ৰাকৃতিক পৰিৱেশ তথা জনকল্যাণৰ বাবে আটাইতকৈ বিপদজনক ৰূপে পৰিগণিত হোৱা জলবায়ু পৰিৱৰ্তনৰ সমস্যা ৰোধৰ ক্ষেত্ৰত এক সাৰ্বজনীন পদক্ষেপ আগবঢ়োৱাৰ যি প্ৰয়োজনীয়তা সৃষ্টি হৈছিল, তাৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত পেৰিছ সন্মিলনত গৃহীত এই চুক্তিক যথেষ্ট আশাব্যঞ্জক হিচাপে গণ্য কৰা হৈছে।

১৯৯৭ চনৰ কিয়’ট’ চুক্তিৰ প্ৰাৰম্ভিক পৰ্য্যায়ৰ ২০১২ চনত সামৰণি পৰাৰ পাছত, পৰৱৰ্তী সময়ছোৱাত জলবায়ু পৰিৱৰ্তনৰ গতি স্তিমিত কৰাৰ বাবে আন্তৰ্জাতিকভাৱে গ্ৰহণীয় কাৰ্য্যপন্থাসম্পৰ্কে একমতত উপনীত হ’বৰ বাবেই ক’পেনহেগেনত ২০০৯ চনত কিয়’ট’ প্ৰট’ক’লক স্বীকৃতি দিয়া দেশসমূহ মিলিত হৈছিল। কিন্তু আন্তৰ্জাতিক ৰাজনীতিৰ মেৰপেছ, আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ তথা চীনৰ দৰে দেশৰ কূটনৈতিক আকোৰগোঁজামি আদি নানা কাৰণত ক’পেনহেগেনত এই দিশত কোনো আইনীভাৱে দৃঢ় তথা সৰ্বসন্মত চুক্তি গ্ৰহণ কৰিব পৰা নগ’ল। ইয়াৰ পাছৰ বিগত ৬টা বছৰতো, তাৎক্ষণিকভাৱে বলবৎ হোৱা আৰু জলবায়ু পৰিৱৰ্তন ৰোধৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰকৃততেই কাৰ্য্যক্ষম সিদ্ধান্ত লোৱাত বিফলতাই পৰিস্থিতিক অধিক জটিল কৰি তোলে। সেই সূত্ৰেই পেৰিছৰ জলবায়ু সন্মিলনক ভূগ্ৰহটিৰ ভৱিষ্যতৰ সুৰক্ষাৰ স্বাৰ্থত সকলো দেশে সন্মিলিত সিদ্ধান্ত লোৱাৰ শেষটো সুযোগ হিচাপে ধৰা হৈছিল।যিনহওক, অৱশেষত উন্নত, উন্নয়নশীল তথা সকলোতকৈ কম উন্নয়নশীল দেশসমূহৰ মাজত জলবায়ু পৰিৱৰ্তন ৰোধ আৰু সেউজ গৃহ গেছৰ নিৰ্গমন ৰোধৰ কৰ্মপদ্ধতি আদিক লৈ থকা মত তথা নীতিৰ পাৰ্থক্যসমূহ বহুলাংশে আঁতৰাই, পেৰিছ সন্মিলনে এক আপাতত: সৰ্বসন্মত চুক্তিৰ বাট কাটিবলৈ সক্ষম হ’ল আৰু এয়া নিসন্দেহে পেৰিছ সন্মিলনৰ অন্যতম ধনাত্মক দিশ।

পেৰিছত গৃহীত জলবায়ু চুক্তিৰ জৰিয়তে, প্ৰথমবাৰলৈ নিৰ্দিষ্ট নীতিৰ আধাৰত বিষয়সমূহ আলোচনা কৰাৰ সুযোগ মুকলি হোৱাৰ লগতে, “সাৰ্বজনীন কিন্তু পৃথক দায়বদ্ধতা”ৰ নীতিক গুৰুত্ব দিয়া হৈছে; অৰ্থাৎ ইয়ে উন্নত দেশ আৰু উন্নয়নশীল বা অনুন্নত দেশসমূহৰ জলবায়ু পৰিৱৰ্তন সৃষ্টিৰ প্ৰতি অৱদান সাপেক্ষে তাক ৰোধৰ ব্যৱস্থাগ্ৰহণৰ দায়বদ্ধতাৰ কথা স্পষ্টভাৱে উল্লেখ কৰিছে। এই কথাষাৰ এইকাৰণেই গুৰুত্বপূৰ্ণ যে, শিল্প বিপ্লৱৰ পৰৱৰ্তী সময়ছোৱাত, জীৱাশ্ম ইন্ধনৰ ব্যাপক প্ৰয়োগৰ জৰিয়তে উন্নত অৰ্থনীতিৰ দেশসমূহে এতিয়ালৈ হোৱা কাৰ্বন-ডাই-অক্সাইড নিৰ্গমন, গোলকীয় উত্তাপন তথা জলবায়ৱিক পৰিৱৰ্তনৰ ক্ষেত্ৰত আটাইতকৈ বেছি অৱদান যোগাইছে। গতিকেই, কাৰ্বন-ডাই-অক্সাইডকে ধৰি অন্যান্য সেউজ গৃহ গেছৰ নিৰ্গমন হ্ৰাস তথা জলবায়ুৰ সালসলনি ৰোধৰ ক্ষেত্ৰত উন্নত আৰু উন্নয়নশীল অৰ্থনীতিৰ মাজত পাৰ্থক্য থকাটো আন্তৰ্জাতিক ন্যায়ৰ দিশৰ পৰা গুৰুত্বপূৰ্ণ। কিয়নো, তাৎক্ষনিকভাৱে কাৰ্বন-ডাই-অক্সাইদকে ধৰি যিকোনো সেউজ গৃহ গেছৰ নিৰ্গমন হ্ৰাস কৰাটো বিশ্বৰ উন্নয়নশীল আৰু অনুন্নত দেশসমূহৰ পক্ষে, নিজৰ সামগ্ৰিক বিকাশৰ স্বাৰ্থতে অসম্ভৱ আৰু এই কথাষাৰ বিবেচনা নকৰাকৈ জলবায়ু পৰিৱৰ্তনৰ কাৰ্য্যপন্থা হাতত লোৱাটো ন্যায়ৰ পৰিপন্থী। এইখিনিতে উল্লেখ কৰিব পাৰি, পেৰিছ সন্মিলনৰ প্ৰাক-কালৰে পৰা ভাৰতৰ তৰফৰ পৰা “জলবায়ু ন্যায়”ৰ দিশটোত বিশেষভাৱে গুৰুত্ব দিয়া হৈছিল আৰু এই কথাক পেৰিছ চুক্তিত লিপিবদ্ধ কৰা হৈছে।

অন্যহাতে এই চুক্তিৰ জৰিয়তে, প্ৰত্যেকখন দেশেই পাঁচবছৰৰ মূৰে মূৰে নিজা নিজা কাৰ্বন নিৰ্গমনৰ পৰিমাণৰ (Intended Nationally Defined Contribution, INDC) প্ৰতিবেদন দাখিল কৰিব লাগিব আৰু এই নিৰ্গমনৰ হাৰ হ্ৰাসৰ প্ৰতি বিশেষ ব্যৱস্থা ল’ব লাগিব।ইয়াৰ লগতে, এই চুক্তিত উন্নয়নশীল সমূহে যাতে নিজৰ অৰ্থনৈতিক বিকাশ অক্ষুণ্ণ ৰখাৰ সমান্তৰালকৈ নৱীকৰণ যোগ্য শক্তিৰ উৎসৰ ব্যৱহাৰকে ধৰি জলবায়ু পৰিৱৰ্তন ৰোধৰ ব্যৱস্থাসমূহ ক্ৰমান্বয়ে নিজা নিজা অৰ্থনৈতিক পৰিকল্পনাত সন্নিবিষ্ট কৰে, সেই দিশতো গুৰুত্ব আৰোপ কৰা হৈছে। এইখিনিতে উল্লেখনীয় যে, পেৰিছ সন্মিলন আৰম্ভ হোৱাৰ আগে আগেই ভাৰত তথা চীনকে ধৰি বিশ্বৰ ১৮০খনতকৈও অধিক দেশে নিৰ্গমন ৰোধৰ নিজা নিজা লক্ষ্য তথা সেই লক্ষ্যত উপনীত হোৱাৰ সম্যক পদ্ধতিক প্ৰতিবেদন যোগে দাখিল কৰিছিল। অৱশ্যে, এই লক্ষ্যক ধাৰ্য্য কৰাটো  আৰু প্ৰতিবেদন দাখিল কৰাটো বাধ্যতামূলক হ’লেও, নিৰ্দিষ্ট লক্ষ্যত উপনীত হ’ব নোৱাৰা দেশৰ প্ৰতি কোনো আইনী ব্যৱস্থা গ্ৰহণৰ কথা এই চুক্তিত উল্লেখ কৰা হোৱা নাই আৰু  সেয়ে লক্ষ্য ধাৰ্য্য কৰাৰ এই প্ৰক্ৰিয়াই নিৰ্গমন হ্ৰাসত বিশেষ অৰিহণা যোগাব নোৱাৰিব বুলি আশংকা কৰা হৈছে।

পেৰিছ চুক্তিৰ জৰিয়তে উন্নত দেশসমূহে উন্নয়নশীল দেশসমূহত জলবায়ু পৰিৱৰ্তনৰ ৰোধ তথা মোকাবিলাৰ বাবে তথা নিৰ্গমন হ্ৰাসৰ প্ৰযুক্তিত বিনিয়োগ কৰাৰ বাবে বিত্তৰ যোগান ধৰিব লাগিব বুলি উল্লেখ কৰা হৈছে আৰু ২০২o চনৰ ভিতৰত নিম্নতম ১০০ বিলিয়ন আমেৰিকান ডলাৰ এই পুঁজিত জমা কৰিব লাগিব বুলি ধাৰ্য্য কৰা হৈছে। অৱশ্যে, এই ১০০ বিলিয়নৰ সীমাটোক মূল চুক্তিৰ পৰা আঁতৰাই ৰাখি, সন্মিলনৰ সিদ্ধান্ত শিতানলৈ নিয়াটোৱে উন্নয়নশীল দেশসমূহক আশ্বস্ত কৰিব পৰা নাই। অন্যহাতে, অন্যান্য দেশসমূহেও স্ব-ইচ্ছাই এই বিত্তীয় পূঁজিলৈ অনুদান আগবঢ়োৱাৰ বিষয়টোক উৎসাহিত কৰা হৈছে।  

পেৰিছ চুক্তিয়ে বহনক্ষম জীৱনশৈলী তথা বহনক্ষম উৎপাদন তথা উপভোগ প্ৰক্ৰিয়াক, জলবায়ু পৰিৱৰ্তন ৰোধৰ বাবে অন্যতম প্ৰয়োজনীয় বিষয় হিচাপেও স্বীকৃতি দিছে। এইখিনিতে উল্লেখ কৰিব পাৰি যে, শক্তিৰ ব্যৱহাৰৰ দিশৰ পৰা বিশ্বৰ নানা দেশৰ মাজত, বিশেষকৈ উন্নত তথা উন্নয়নশীল দেশসমূহৰ মাজত থকা বিশাল পাৰ্থক্যক হ্ৰাস কৰি, শক্তিৰ সমবিতৰণ কৰাটো বহনক্ষম উন্নয়ন প্ৰক্ৰিয়াৰ অন্যতম অংগ আৰু ইয়াৰ জৰিয়তে, এই দুই শ্ৰেণীৰ দেশৰ মাজত থকা অসমতাকো নোহোৱা কৰি, জলবায়ু পৰিৱৰ্তনৰ স’তে মোকাবিলা কৰাৰ বাট মুকলি হ’ব বুলি আশা কৰিব পাৰি।

ইয়াৰ বিপৰীতে, পেৰিছৰ এই সদ্যগৃহীত চুক্তিখনৰ আটাইতকৈ দূৰ্ৱল দিশটো হ’ল এয়ে যে –ইয়াৰ বিভিন্ন কাৰ্য্যব্যৱস্থা ৰূপায়ন কৰিবলৈ অসমৰ্থ বা অনিচ্ছুক দেশৰ প্ৰতি কোনো আইনী কাৰ্য্যব্যৱস্থা গ্ৰহণৰ ব্যৱস্থা নোহোৱাটো। ইয়াৰ কাৰণ হ’ল – আইনী বাধ্যবাধকতা থকা চুক্তি এখনত সন্মতি দিয়া আৰু গ্ৰহণ কৰাত বিশ্বৰ অন্যতম কূটনৈতিক তথা ৰাজনৈতিকভাৱে শক্তিশালী দেশ আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ অসমৰ্থতা বা অনিচ্ছুকতা।আইনী বাধ্যবাধকতা নথকা হেতুকে চুক্তিত কথা দিয়া অনুযায়ী, সেউজ গৃহ গেছ নিৰ্গমন হ্ৰাস কৰিব নোৱাৰা দেশসমূহৰ ওপৰত কোনোধৰণৰ নিয়ন্ত্ৰণ নাথাকিব আৰু এই কথাই গোতেই চুক্তিখনৰ সম্পূৰ্ণ সফল হোৱাত বাধা দিব বুলি আশংকা কৰিব পাৰি। অন্যহাতে, অধিকাংশ ক্ষেত্ৰতে এই চুক্তিখনত কাৰ্বন-ডাই-অক্সাইডকে ধৰি সকলো সেউজ-গৃহ গেছৰ কোনো সাংখ্যিক নিৰ্গমন সীমা নাই, নিৰ্দিষ্ট কৰি দিয়া লক্ষ্য নাই, আৰ্থিক দায়বদ্ধতা বা চুক্তি নমনা দেশৰ ক্ষেত্ৰত কোনো জৰিমণা নিৰ্ধাৰণ কৰি দিয়া হোৱা নাই। তদুপৰি,  নিৰ্গমন হ্ৰাস আদিৰ দৰে বিষয়বোৰত কোনো তাৰিখ বা বৰ্ষক নিৰ্দিষ্ট সীমা হিচাপে ধৰি দিয়াৰ সলনি “যিমান পাৰি সোনকালে” বুলি উল্লেখ কৰা কথাষাৰে গোটেই চুক্তিখনৰ ৰূপায়ন প্ৰক্ৰিয়ালৈ একধৰণৰ অস্পষ্টতা আনি দিছে।কেৱল সেয়াই নহয়, এনে নিৰ্দিষ্ট সময়সীমা নথকা হেতুকে আৰু তাৎক্ষনিকভাৱে উন্নয়নশীল আৰু সবাতোকৈ কম উন্নত দেশসমূহত বিনিয়োগৰ ব্যৱস্থাহীনতাৰ বাবে, আশাকৰা ধৰণেৰে ১.৫^০ ছেলছিয়াছৰ সীমাৰ ভিতৰত উষ্ণতা বৃদ্ধিক নিয়ন্ত্ৰিত কৰি ৰাখিব পৰাৰ সম্ভাৱনা অতি কম বুলি অনুমান কৰিব পাৰি।ইয়ে স্বাভাৱিকতে, সাগৰতলীৰ পৰা নিম্ন উচ্চতাত থকা, উপকূলীয় দেশসমূহ তথা ক্ষুদ্ৰ দ্বীপৰাষ্ট্ৰ্সমূহক এই চুক্তিৰ কাৰ্য্যকাৰীতা সম্পৰ্কে সন্দিহান কৰি তুলিছে। এইখিনিতে, উল্লেখনীয় যে, ১.৫^০ ছেলছিয়াছৰ এই সীমাৰ ভিতৰত উষ্ণতাক নিয়ন্ত্ৰণ কৰিব নোৱাৰিলে, হিমবাহ তথা হিমশিলাৰ গলনৰ পৰিণতিত হোৱা সাগৰপৃষ্ঠৰ উচ্চতা বৃদ্ধিয়ে বিশ্বৰ প্ৰায় সকলো দ্বীপৰাষ্ট্ৰকে প্লাৱিত কৰিব বুলি বিজ্ঞানীসকলে অনুমান কৰিছে। অন্যহাতে, পেৰিছ চুক্তিৰ দফাসমুহত জলবায়ু পৰিৱৰ্তনৰ ক্ষেত্ৰত উন্নত দেশসমূহৰ  “ঐতিহাসিক দায়বদ্ধতা”ৰ প্ৰসংগটোক কৌশলপূৰ্ণভাৱে আঁতৰাই ৰখা, এই দায়বদ্ধতাৰ ভিত্তিত
সকলো ৰাষ্ট্ৰৰ মাজত “কাৰ্বন বাজেট”ৰ সমবিতৰণৰ উল্লেখ নথকা আদি কথাই তুলনামূলকভাৱে অনুন্নত আৰু উন্নয়নশীল দেশসমূহক বঞ্চিত কৰিব বুলিও বিশেষজ্ঞসকলে মত প্ৰকাশ কৰিছে।

পেৰিছত গৃহীত নতুন আন্তৰ্জাতিক জলবায়ু চুক্তি সম্পূৰ্ণৰূপে নিখুঁত বুলি নিশ্চয় ক’ব নোৱাৰি। হ’লেও, এই চুক্তিয়ে জলবায়ু পৰিৱৰ্তনৰ ভয়াবহতা তথা ইয়ে মানৱ সমাজত সৃষ্টি কৰিব পৰা সমূহ সমস্যাৰ গুৰুত্বক অনুধাৱন কৰাৰ লগতে, এই ক্ষেত্ৰত বিশ্বৰ সকলো দেশৰে সহযোগিতাৰ প্ৰয়োজনীয়তাক স্পষ্টভাৱে স্বীকাৰ কৰিছে। অন্যহাতে, ক’পেনহেগেন আলোচনাৰ কিছু আগৰে পৰা দিক-বিদিক হেৰুৱাই পেলোৱা আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় জলবায়ু পৰিৱৰ্তন সম্পৰ্কীয় কাৰ্য্যপন্থাক পেৰিছ চুক্তিয়ে নকৈ এক নিৰ্দিষ্ট গতি প্ৰদান কৰিছে বুলিও একেমুখে ক’ব পাৰি। শুধৰণি আৰু অধিক দৃঢ় কৰাৰ সুযোগ থাকিলেও, আগন্তুক ২০১৬ চনৰ এপ্ৰিল মাহৰে পৰা ৰাষ্ট্ৰ্সংঘৰ সদস্য ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ দ্বাৰা আনুষ্ঠানিকভাৱে স্বাক্ষৰ কৰিবলৈ মুকলি হ’বলগীয়া চুক্তিখনৰ ৰূপায়নৰ প্ৰতি সদস্য ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ সদিচ্ছা তথা সততাৰ ওপৰতে চুক্তিৰ কাৰ্য্যকৰীতা তথা সমান্তৰালভাৱে এই ভূগ্ৰহটিৰ ভৱিষ্যত যে নিৰ্ভৰশীল, সেই কথাত সন্দেহৰ অৱকাশ নাই। আৰু এই কথাষাৰকে, চুক্তিত সন্মতি জনোৱা সকলো সদস্য ৰাষ্ট্ৰই উপলব্ধি কৰাৰ প্ৰয়োজন সৰ্বাধিক।

প্ৰকৃতি সুৰক্ষা আন্দোলন আৰু নাৰী

   

“Throughout Africa, women are the primary caretakers, holding significant responsibility for tilling the land and feeding their families. As a result, they are often the first to become aware of environmental damage as resources become scarce and incapable of sustaining their families.” -Wangari Maathai, Nobel Peace Prize Winner Environmentallist

     ১৯৭০ৰ দশক। উত্তৰ হিমালয়ৰ গাঢ়োৱাল অঞ্চল। অলকানন্দা উপত্যকাৰ মণ্ডল নামৰ গাওঁখনকে ধৰি কাষৰীয়া অঞ্চলৰ গাওঁবাসীৰ জীৱন আৰু জীৱিকাৰ আধাৰ কাষৰীয়া অৰণ্যৰ গছ কাটিবলৈ অহা ঠিকাদাৰক বাধা দিবৰ বাবে এজাক মহিলাই স্বত:স্ফূৰ্তভাৱে গাইপতি সাৱটি ধৰিছিল একোজোপা গছক। কৈছিল – “গছ কটাৰ আগতে আমাক কাটা, কাৰণ এই গছে আমাক দিয়ে খাদ্য, পৰিস্কাৰ পানী আৰু নিৰ্মল বায়ু।” ঠিক একে কামকে কৰিছিল ১৮ শতিকাতে ৰাজস্থানৰ অমৃতা দেৱী আৰু তেওঁৰ লগৰীয়া ৮৪ গৰাকী নাৰীয়ে।ৰাজনিৰ্দেশত আৰম্ভ হোৱা অৰণ্য ধ্বংসক ৰোধ কৰিবলৈ তেওঁলোকে নিজৰ জীৱন তুচ্ছ কৰি গছবোৰ সাৱটি ধৰিছিল। পৰৱৰ্তী সময়ত, অৰ্থাৎ ১৯৭৩ৰ পাছত, “চিপকো আন্দোলন” হিচাপে জনাজাত এই আন্দোলনে সুন্দৰলাল বহুগূণাকে ধৰি অনেক পৰিৱেশ কৰ্মীৰ জৰিয়তে এক নতুন ৰুপ লাভ কৰে আৰু সকলোকে অনুপ্ৰাণিত কৰি তোলে।একোজোপা গছক সাৱটি ধৰি, তাৰ ৰক্ষাৰ বাবে নিজৰ জীৱনকো আগবঢ়াই দিবলৈ সাজু হোৱা এই অভিনৱ, আন্তৰিক অহিংস আন্দোলনে পৰিৱেশৰ হকে কাম কৰি থকা মুষ্টিমেয় মানুহচামলৈ লৈ গৈছিল এক বিশেষ বাৰ্তা।“চিপকো আন্দোলনে” সূচনা কৰা এই বাৰ্তাৰ অন্তৰ্নিহিত কথাষাৰকে পৃথিৱীৰ অন্য এক প্ৰান্তত, অন্য এক ব্যক্তিত্বই অন্য এক ৰূপেৰে তুলি ধৰিছিল।

   সেয়া আছিল ১৯৭৬-৭৭ চন। স্থান কেনিয়া, আফ্ৰিকা মহাদেশ। ক্ৰমাগত বনাঞ্চল ধ্বংসৰ পৰিণতিত আৰম্ভ হোৱা মৰুভূমিভৱনে স্থানীয় ৰাইজৰ জীৱন স্ংগ্ৰামক অধিক জটিল কৰি তুলিছিল। শস্যক্ষেত্ৰৰ উৰ্বৰা শক্তি, জীৱনৰ আধাৰৰুপী পানীৰ উৎসবোৰ ক্ৰমান্বয়ে দুৰ্লভ হৈ পৰিছিল।প্ৰ্ৰ্কৃতিৰ এই প্ৰতিকূলতাত আটাইতকৈ প্ৰভাৱিত হৈছিল সাধাৰণ নাৰীসকল। পানী, খৰি, খাদ্যসামগ্ৰীৰ বাবে বহুদুৰ বাটকূৰি বাই অশেষ কষ্টৰ মুখামুখী হোৱা এইসকল নাৰীৰ কথা ভাৱিছিল অন্য এক নাৰীয়ে; নাম ৱাংগাৰি মাথাই। কেনিয়াৰ ৰাষ্ট্ৰীয় মহিলা পৰিষদৰ অধ্যক্ষ তথা পৰিৱেশ বিজ্ঞানী মাথায়ে, মৰুভূমিভৱনত বিপৰ্য্যস্ত মহিলাসকলক লৈয়ে ১৯৭৭ চনৰ ২২ এপ্ৰিলৰ পৰা আৰম্ভ কৰে এক নতুন আন্দোলন।নাম “গ্ৰীণ বেল্ট আন্দোলন”।ৰাষ্ট্ৰীয় মহিলা পৰিষদৰ তত্বাৱধানত হেজাৰৰো অধিক মহিলাক লৈ গছপুলি ৰোপনৰ এই কাৰ্য্যসূচীৰ জৰিয়তে নিৰ্বনানীকৰণ প্ৰতিৰোধ, খাদ্য, জল তথা ঘৰুৱা ইন্ধন সংকটৰ সমাধান, মৰুভূমিভৱন প্ৰতিৰোধ, কৃষিভূমিৰ উৰ্বৰা শক্তিক পুনৰুজ্জীৱিত কৰা আদিৰ দৰে ধনাত্মক পাৰিৱেশিক পৰিৱৰ্তনৰ সূচনা কৰাৰ প্ৰচেষ্টা চলোৱা হৈছিল। অন্যহাতে, প্ৰতিটো গছপুলিক প্ৰতিপাল কৰি ডাঙৰ কৰাৰ বিনিময়ত, অভাৱে জুৰুলা কৰা মহিলাসকলক দিয়া হৈছিল কিছু বানচ, যাৰ জৰিয়তে তেওঁলোকে কিছু ধনো উপাৰ্জন কৰিবলৈ সক্ষম হৈছিল। কেনিয়াৰ প্ৰাকৃতিক পৰিৱেশৰ বাবে উপযুক্ত, স্থানীয় ৰাইজৰ কামত অহা গছৰ এই ডাঙৰ ডাঙৰ এলেকাবোৰে মৰুৰ শুকান, বালিময় বতাহৰ পৰা শস্যক্ষেত্ৰক সুৰক্ষা দিছিল; লাহে লাহে শুকান মৰুময় কেনিয়া সেউজীয়া হৈছিল পুনৰ। এই আন্দোলনৰ জৰিয়তে দহবছৰৰ ভিতৰত মুঠ ৬০০০ নাৰ্ছাৰী ৰোপন, ২০ মিলিয়নতকৈ অধিক গছ ৰোপন কৰা হ’ল ৫০হাজাৰ মহিলা স্বেচ্ছাসেৱকৰ দ্বাৰা। শেহতীয়া তথ্য অনুযায়ী, এই গ্ৰীণ বেল্ট আন্দোলনৰ দ্বাৰা মুঠ ৫১ মিলিয়ন গছৰ ৰোপন তথা প্ৰতিপালন হোৱাৰ লগতে প্ৰায় ৩০ হাজাৰ মহিলাক খাদ্য সংৰক্ষণ, বনানিকৰণ, মৌ-পালন আদিৰ দৰে নানা বিষয়ত প্ৰশিক্ষণ দিয়া হৈছে। এই অভিনৱ ধাৰণাৰ জৰিয়তে পৰিৱেশৰ সুৰক্ষা তথা শান্তিৰ বাৰ্তা কঢ়িওৱা ৱাংগাৰি মাথাইক ২০০৪ চনত প্ৰদান কৰা হয় শান্তিৰ নোবেল বঁটা। মাথাই তথা তেওঁৰ সহযোগী মহিলাসকলে, চিপকো আন্দোলনৰ দৰেই স্পষ্ট কৰি দিলে – বহনক্ষম উন্নয়ন তথা প্ৰকৃতি সুৰক্ষাত মহিলাসকলে ল’ব পৰা গূৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকাৰ কথা।

     আদিম কালৰে পৰা প্ৰকৃতি তথা পৰিৱেশৰ স’তে নাৰীসমাজৰ সম্পৰ্ক অতি নিবিড় তথা গভীৰ। চিকাৰী মানৱৰ জীৱনতো নাৰীয়েই চিকাৰ তথা খাদ্যসংগ্ৰহ প্ৰক্ৰিয়াত মুখ্য অংশ লোৱাৰ কথা জানিবলৈ পোৱা যায়। পৰৱৰ্তী কালতো মানুহৰ সামাজিক জীৱন আৰম্ভ হোৱাৰ পাছত, ঘৰ-পৰিয়ালৰ ক্ষেত্ৰত নাৰীয়ে লাভ কৰা দায়িত্বই নাৰীক অহৰহ প্ৰকৃতিনিৰ্ভৰ কৰি তোলে। খাদ্য সংগ্ৰহ, কৃষিকৰ্মত অংশগ্ৰহণ, খাদ্য ৰান্ধিবৰ বাবে খৰি-খেৰ সংগ্ৰহ আদিৰ জৰিয়তে মহিলাসকলে প্ৰকৃতিক অধিক ভালদৰে জানিবলৈ সুযোগ লাভ কৰে। একেসময়তে, জলসংকট, বিশুদ্ধ পানীৰ অভাৱ, খোৱাবস্তুৰ নাটনি, খৰি-খেৰৰ নাটনি আদিয়ে সৃষ্টি কৰিব পৰা সমস্যাৰ প্ৰতিও তেওঁলোকে চকু দিবলগীয়া হয়। গতিকেই প্ৰাকৃতিক সম্পদৰ সঠিক ব্যৱহাৰ তথা সংৰক্ষণৰ প্ৰতি নাৰীসকল খুৱ স্বাভাৱিকভাৱেই সচেতন হৈ উঠে বা উঠিবলগীয়া হয়। কিয়নো এনে কোনো সংকটত আটাইতকৈ সহজে প্ৰভাৱিত হয় এই নাৰীসকলেই। পানীৰ অভাৱ হ’লে অধিক দূৰলৈ পানী বিচাৰি যাবলগীয়া হোৱা, গছ-গছনি কমি গ’লে খৰি-খেৰ গোটোৱাত অধিক সময় ব্যয় কৰিবলগীয়া হোৱা আদি কাৰক আছিল নাৰীসকলৰ এই প্ৰকৃতি সচেতনতাৰ আঁৰৰ কাৰণ।

    সচৰাচৰ গ্ৰাম্য বা জনগোষ্ঠীয় সমাজত নাৰীসকলে আৰু নানা ধৰণেৰে প্ৰকৃতি তথা জীৱ-সম্পদৰ সুৰক্ষাত বিশেষ ভূমিকা পালন কৰে। নিজস্ব অভিজ্ঞতা তথা অনুসন্ধানৰ জৰিয়তে ফল-মূল তথা অন্যান্য খাদ্যসামগ্ৰীৰ যোগান ধৰা উদ্ভিদ, ঔষধি উদ্ভিদ আদিৰ চিনাক্তকৰণ তথা এইবোৰৰ সংৰক্ষণত মহিলাসকলে এই বিশেষ দায়িত্ব পালন কৰে। একেদৰে, শস্যৰ বীজ সংৰক্ষণ, খাদ্যৰ সংৰক্ষণ আদিৰ দ্বাৰাও মহিলাসকলে প্ৰাকৃতিক জীৱবৈচিত্ৰ্যক জীয়াই ৰখাত সহায় কৰে। কেৱল খাদ্যৰ স’তে সম্পৰ্কিত জীৱসম্পদ বুলিয়েই নহয়, দৈনন্দিন জীৱনৰ বাবে দৰকাৰী নানা তৰহৰ সা-সামগ্ৰীৰ প্ৰাকৃতিক উৎসৰ চিনাক্তকৰণ তথা সংৰক্ষণতো এইসকল নাৰীৰ অৱদান অনস্বীকাৰ্য্য। এনেবোৰ কাৰণতে প্ৰাকৃতিক সম্পদৰ সুপৰিচালনাত নাৰীসকলৰ প্ৰয়োজনীয়তাও অনেক বেছি।

    পৰৱৰ্তী সময়ত, সামাজিক নেতৃত্বৰ পৰিৱৰ্তন, আৰ্থ-সামাজিক ব্যৱস্থাৰ সালসলনি আদিৰ ফলত নাৰীৰ অৱস্থানৰ পৰিৱৰ্তন হ’ল। বিভিন্ন অৰ্থনৈতিক সিদ্ধান্ত, যেনে ভূমিৰ অধিকাৰ তথা ব্যৱহাৰ, সামাজিক প্ৰাকৃতিক সম্পদসমূহৰ সুব্যৱহাৰ আদিৰ বিষয়ত নাৰীসকলৰ সিদ্ধান্তগ্ৰহণৰ অধিকাৰ নোহোৱা হ’ল। পৰিণতিত কেৱল আৰ্থিক লাভৰ বাবে প্ৰাকৃতিক সম্পদৰ বিবেচনাহীন আহৰণ তথা ব্যৱহাৰ আৰম্ভ হ’ল; যিবিলাকৰ পাৰিৱেশিক কুপ্ৰভাৱ সম্পৰ্কে সবিস্তাৰ আলোচনাৰ প্ৰয়োজন হয়তো নাই। এনে পৰিপ্ৰেক্ষিতত আৰ্থ-সামাজিক উন্নয়ন তথা পৰিৱেশ-প্ৰকৃতিৰ সংৰক্ষণক সমান্তৰালভাৱে আগুৱাই নিয়াৰ উদ্দেশ্যৰে আৰম্ভ হোৱা বহনক্ষম উন্নয়নৰ ধাৰণাত পুনৰ পৰিৱেশ সংৰক্ষণত নাৰীসকলে ল’ব পৰা উল্লেখনীয় দায়িত্বৰ কথা সন্নিবিষ্ট কৰা হ’ল। ১৯৯২ চনৰ ৰিঅ’ ঘোষণাপত্ৰ(Rio Declaration) তথা এজেণ্ডা ২১ ৰ জৰিয়তেও বহনক্ষম উন্নয়ন তথা পাৰিৱেশিক পৰিচালনাত মহিলাসকলৰ এই দায়িত্ব তথা ভূমিকাক বিশেষভাৱে স্বীকৃতি দিয়া হৈছে।

           পৰিশেষত এষাৰ কথা উল্লেখ কৰা ভাল যে প্ৰকৃতি আৰু মানৱসমাজৰ সম্পৰ্ক অতিশয় জটিল আৰু সূহ্ম।মানুহে কৰা এক সামান্য কামেও প্ৰাকৃতিক পৰিৱেশক বিপুলভাৱে প্ৰভাৱিত কৰিব পাৰে। এনে পৰিপ্ৰেক্ষিতত প্ৰকৃতি সংৰক্ষণ তথা উন্নয়ন প্ৰক্ৰিয়াত নাৰীসকলৰ সমানুপাতিক অংশগ্ৰহণ তথা সমবিকাশ অবিহনে বহনক্ষম উন্নয়নৰ লক্ষ্যত উপনীত হোৱা অসম্ভৱ।সেই বাবেই আধুনিক প্ৰেক্ষাপটত প্ৰাকৃতিক সম্পদ পৰিচালনাত নাৰীসকলৰ অভিজ্ঞতা আৰু সামাজিক ভূমিকাক ন-ৰূপত প্ৰয়োগ কৰাটো সময়ৰ দাবী।  

    

(৮ মাৰ্চৰ আন্তৰ্জাতিক নাৰী দিৱস উপলক্ষে, পূৰ্ব প্ৰকাশিত এই লেখা আগবঢ়োৱা হ'ল বিশ্বৰ সকলো নাৰীৰ হাতত, যাৰ অক্লান্ত শ্ৰম আৰু আৱেগিক ভালপোৱাই প্ৰকৃতিক সুৰক্ষিত কৰি ৰাখিছে চিৰদিন)